Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody
- monitorujemy i chronimy ojczystą przyrodę
Prof. Andrzej Bereszyński Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, dr Iwona SydońUniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Zachowania społeczne wilków (Canis lupus) w warunkach hodowlanych
Aktualizacja strony; 6.12.2021 - wielkość poniższego pliku mp4 = 34 mb
Wstęp
Wysoki stopień inteligencji, tworzenie hierarchii i harmonii w stadzie, umiejętności przystosowawcze do życia w grupie oraz wykształcenie szeregu znaków komunikacyjnych wewnątrz własnego gatunku i w obrębie watahy - to wszystko charakteryzuje wspaniałego drapieżnika, jakim jest wilk (Canius lupus). Mimo złej sławy, jaka towarzyszy temu gatunkowi i wielkiej presji człowieka, wilki zdołały przetrwać do dzisiejszych czasów , choć już nie tak licznie jak niegdyś. Przez wielu bowiem drapieżnik ten uznawany jest za szkodnika, innych napawa lękiem sam dźwięk słowa "wilk", a jeszcze inni jawnie wręcz deklarują zdecydowaną nienawiść wobec nich i chęć wyeliminowania gatunku . Swoje przetrwanie wilk zawdzięcza więc głównie własnej umiejętności dostosowania się do różnych, często trudnych warunków. Ale ratunkiem dla tych pięknych i skrytych stworzeń są również ludzie - pasjonaci - walczący o ich przetrwanie i godną egzystencję.
Walka w imię ochrony tego drapieżnika nie jest łatwa, a często bywa niebezpieczna. Przez lata tępione, wilki, nabrały dużego dystansu do ludzi. Są bardzo płochliwe, trudno uchwytne, skryte i bardzo sprytne . Cechy te pozwalają im przetrwać w świecie przepełnionym niebezpiecznymi, doprowadzającymi do ich zagłady ludźmi, ale też bardzo utrudniają ich obserwację, a w konsekwencji ich ochronę . W Polsce, gdzie wilcza populacja szacowana jest na około siedemset osobników, niezwykle trudno jest uchwycić zachowania społeczne tych zwierząt.
Zachowania socjalne najłatwiej obserwować w wilczych parkach lub ogrodach zoologicznych, co jednak nie daje badaczowi satysfakcji płynącej z obserwacji zwierząt na wolności . Ponadto, behawior w warunkach hodowlanych ulega nieco modyfikacji i nie jest stuprocentowym odzwierciedleniem zachowań zwierząt wolnożyjących. Obserwacja wilków w niewoli stwarza jednak pewne korzyści. Można wychwycić czynniki modyfikujące zachowania oraz stopień ich modyfikacji. Dzięki badaniom drapieżników w placówkach udaje się też określić łatwość ich socjalizacji z człowiekiem lub przedstawicielami innych gatunków.
Metody badań
Relacjonowane tu badania zostały przeprowadzone na terenie pięciu placówek, gdzie obserwowano wilcze zachowania, na które miała wpływ socjalizacja o różnym stopniu nasilenia, bądź brak tego procesu. Socjalizacja wilków w dużym stopniu eliminuje w nich lęk przed człowiekiem, co pozwala na obserwację tych zwierząt z bliska, poznawanie ich zwyczajów, zachowań i biologii.
Placówki, w których dokonano obserwacji wilków znajdowały się w różnych rejonach kraju lub też poza jego granicami, a były to Stacja Doświadczalna w Stobnicy, Zoo Wrocław, Fundacja - Miejski Park i Ogród w Krakowie, Ogród Fauny Polskiej w Bydgoszczy oraz Toronto Zoo. We wszystkich placówkach obserwowano osobniki z podgatunku Canis lupus lupus z wyjątkiem Toronto Zoo, gdzie badano podgatunek Canis lupus arctos. Łączna liczba wszystkich obserwowanych wilków to dwadzieścia pięć osobników, z czego osiem w Stacji w Stobnicy, siedem w Ogrodzie Fauny Polskiej, po cztery osobniki w krakowskim i kanadyjskim ogrodzie oraz dwa we Wrocławiu.
Obserwacje dokonywane były jednorazowo w każdej placówce. Pierwszych badań obserwacyjnych dokonano w marcu 2010 roku w Stacji Doświadczalnej w Stobnicy. Kolejne przypadły na maj tego samego roku w krakowskim ogrodzie, a trzy miesiące później (sierpień 2010) obserwacje odbyły się w Toronto Zoo. Następny rok obserwacyjny rozpoczął się w lutym 2011 roku w Ogrodzie Fauny Polskiej, a miesiąc później we Wrocławiu.
Obserwacje trwały kilka - kilkanaście godzin lub też kilka dni. Zachowania obserwowane w warunkach hodowlanych nawiązują do wcześniejszych badań10, dzięki czemu możliwe było przedstawienie w niniejszej pracy szerokiego spektrum wiedzy na temat behawioru wilków w warunkach hodowlanych. Obserwacje dotyczyły przede wszystkim zachowań wewnątrzgatunkowych, hierarchicznych, ale także zachowań międzygatunkowych, ustalających stosunek wilków do psów.
Podczas obserwacji wilków skupiono się na relacjach wewnątrz watahy lub między parą osobników zarówno podczas odpoczynku, zabawy, jak i karmienia, czy w obecności człowieka.
Obserwacje, jakich dokonano, wymagały uprzedniego zapoznania się z historią konkretnych osobników, ale także znajomości wilczego behawioru, czy biologii.
Dane na temat zachowań socjalnych wilków utrwalone zostały w formie pisemnej, a także w postaci licznych fotografii, czy też krótkich nagrań audiowizualnych.
Opis terenu
1. Stacja Doświadczalna w Stobnicy
Stacja Doświadczalna w Stobnicy usytuowana jest na terenie Puszczy Noteckiej nad strumieniem Kończak, który ze względu na bogactwo florystyczne oraz faunistyczne oraz walory krajobrazowe, ma zostać objęty ochroną w formie rezerwatu przyrody . Teren Stacji Doświadczalnej ma powierzchnię 30 ha. Jego otoczenie stanowią lasy gospodarcze, które są intensywnie użytkowane. Najważniejszym przedsięwzięciem Stacji obecnie jest hodowla wilka i propagowanie idei ochrony tego gatunku oraz działania mające na celu zmianę spojrzenia ludzi na te drapieżniki. Stacja na swym obszarze posiada cztery woliery o powierzchni 225 m?, w których znajduje się osiem osobników. Warunki panujące w wolierach zbliżone są do naturalnych, choć przestrzeń jest ograniczona.
2. Ogród Fauny Polskiej w Bydgoszczy
Ogród Fauny Polskiej Zoo położony jest w województwie kujawsko - pomorskim w Bydgoszczy na terenie zalesionym, liczącym 14 ha. Ważnym elementem działalności bydgoskiego zoo jest działanie na rzecz ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem. Ogród Fauny Polskiej jest zaangażowany w programy hodowli oraz ochrony gatunków zagrożonych, w tym także wilków.
3. Fundacja - Miejski Park i Ogród Zoologiczny w Krakowie
Ogród położony jest w środkowej części Lasu Wolskiego, na wzniesieniu o wysokości 345 m n.p.m. Ogród Zoologiczny w Krakowie jest średniej wielkości ogrodem europejskim. Placówka aktywnie uczestniczy w międzynarodowych programach hodowlanych, propaguje idee ochrony gatunków zagrożonych
Ogród Zoologiczny we Wrocławiu
Powierzchnia ogrodu obejmuje 33 ha, na których ekspozycja fauny jest podzielona tematycznie na poszczególne kontynenty. Wrocławski Ogród Zoologiczny ma na celu zachowanie bioróżnorodności, angażuje się mocno w ochronę przyrody. Działalność placówki obejmuje hodowlę ex situ gatunków zagrożonych (wykorzystując wyniki badań naukowych) oraz ochronę in situ i reintrodukcję rozmnażanych gatunków do ich naturalnego środowiska. Ogród pełni także rolę edukacyjną oraz propaguje idee proekologiczne
Toronto Zoo
Toronto Zoo jest największym kanadyjskim ogrodem zoologicznym, położonym na peryferiach Toronto w prowincji Ontario. Jego powierzchnia wynosi 287 ha, a całość podzielona jest na sześć części, odpowiadających regionom świata: Indomalezja, Eurazja, Ameryki, Afryka, Australia oraz zwierzęta typowe dla terenów kanadyjskich. Ogród ten poszczycić się może zwierzętami w liczbie szesnastu tysięcy, reprezentującymi 491 gatunków. Celem ogrodu jest działalność edukacyjna, mająca uwrażliwić ludzi na problemy gatunków zagrożonych i nauczyć, jak koegzystować z nimi
Materiał i wyniki badań
1. Stacja Doświadczalna w Stobnicy
1.1. Wilki poddane obserwacji
Obserwacje dotyczące zachowań socjalnych wilków obejmują osiem osobników, znajdujących się na terenie Stacji. Pięć wilków pochodzi z jednego miotu, są to trzy wadery (Pati, Luna oraz Wenus) i dwa basiory (Tobos i Demos). Wilki te są potomstwem wadery Fifty, urodzonej w 1996 roku (dała początek hodowli wilków w stacji) i basiora Kazana . W roku 1996 mgr Emilia Brychcy - dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Nowym Tomyślu (Wielkopolska) przekazała trzymiesięczną Fifty profesorowi Andrzejowi Bereszyńskiemu - kierownikowi ówczesnej Katedry Zoologii Akademii Rolniczej w Poznaniu (obecnie Instytut Zoologii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu). W ten sposób rozpoczęła się trwająca do dziś hodowla wilków w Stobnicy
W 2001 roku Fifty wydała miot liczący sześć szczeniąt. Były to cztery wadery (Pati, Wenus, Luna i Emi) oraz dwa basiory (Tobos i Demos). Wszystkie te osobniki stworzyły spójną watahę, gdzie prym wiedli, jako para dominująca, Tobos i Pati. Osobniki przebywały jako wataha w jednej wolierze przez siedem lat, po czym wilki zostały rozdzielone. Samiec Demos (bardzo energiczny i o dużej sile fizycznej) przejął dominację w stadzie w czasie okresu rozrodczego w 2008 roku.
Obserwacji poddana była również wadera Wetlina. Samica ta urodziła się w warunkach naturalnych w Bieszczadach w roku 2006. Została prawdopodobnie wybrana z gniazda i sprzedana, rodzice jej natomiast zostali zabici przez kłusowników. Jako dwumiesięczne szczenię przewieziono ją do Stacji w Stobnicy. Zdarzenia, jakim była poddana w okresie szczenięcym, silnie wpłynęły na jej psychikę. Mimo że wychowywała się z psem (miało to na celu wytworzenia zachowań socjalnych) i poddawana była socjalizacji, przez dłuższy czas widok ludzi był dla niej przerażający.
Obserwacje dokonywane były jeszcze na dwóch wilkach. Była to samica Fauna (urodzona w 2000 roku) oraz samiec Friend (urodzony 1999 roku). Para ta została przewieziona do ośrodka w Stobnicy z Ogrodu Zoologicznego w Nowym Tomyślu.
1.2. Relacja Tobos - Luna
Jest to najspokojniejsza para wśród obserwowanych w placówce wilków. Tobos wykazuje cechy typowe dla dobrego przywódcy, którym był, gdy wataha zajmowała wspólną wolierę. Basior jest bardzo spokojny, opanowany, a zarazem czujny i pewny siebie. Nigdy nie wykazuje agresji w stosunku do wadery, ani też nie okazuje jej wobec ludzi. Luna także jest bardzo spokojna i nie wykazuje zachowań agresywnych. Para zachowuje się bardzo przyjacielsko, a powitania człowieka są pełne entuzjazmu.
Tobos daje samicy poczucie bezpieczeństwa, co widać podczas wycia - kiedy Luna zaczyna, wydaje niskie i ciche dźwięki. W momencie, gdy dołącza do niej Tobos, samica wzmacnia dźwięki, zdecydowanie staje się bardziej pewna siebie.
1. 3. Relacja Demos - Pati
Demos jest samcem bardzo energicznym, największym wśród badanych wilków. Kiedy wataha była połączona, to właśnie Demos zdetronizował Tobosa i objął funkcję dominanta. Jest on bardzo porywczy i lubi okazywać swoją dominację. W wolierze umieszczono go z Pati, która była uprzednio samicą alfa. Wadera jest zmuszona stale okazywać uległość wobec basiora, gdyż nieustannie demonstruje on jej swoją wyższość, zwłaszcza w obecności innych przedstawicieli Canidae (psów), chcąc podkreślić własną, dominującą pozycję. Pomimo, że badane osobniki były poddane socjalizacji i wykazują bardzo entuzjastyczne zachowania wobec ludzi, w momencie wejścia człowieka do woliery (podczas wnoszenia martwego jelenia, który, poza dzikiem i sarną, jest najczęściej wybieraną przez polskie wilki zwierzyną łowną), stają się bardziej płochliwe i nieufne. W takich sytuacjach na pierwszy krok decydował się samiec Demos. Znaczył jelenia moczem, później zostawiał swój zapach przy zdobyczy rozdrapując ziemię. Po tych czynnościach przystępował do rozrywania ciała jelenia, by następnie wytarzać się w jego wnętrznościach, zostawiając na nich swój zapach. Pati dołączała do basiora, dokonując tych samych czynności pozostawiania własnego zapachu. Następnie obydwa osobniki podejmowały konsumowanie mięsa z zadu. Ilość spożytego pokarmu nie była duża ze względu na niewielką aktywność ruchową wilków, wynikającą z ograniczeń woliery
1. 4. Relacja Fient - Fauna
Jest to bardzo spokojna para, na co wpływ ma też ich sędziwy wiek. Samiec dużo czasu spędza śpiąc, nie jest agresywny, ale też nie wykazuje entuzjazmu względem ludzi. Czasem nawet wydaje warkliwy pomruk i unosi ogon do góry, jakby chciał okazać dominację nad człowiekiem. Jest dość niechętnie nastawiony do towarzystwa ludzi. Przeciwne cechy wykazuje Fauna, która na widok ludzi zachowuje się podobnie jak Pati, czy Luna, czyli skamle, intensywnie wylizuje siatkę, merda ogonem i podskakuje.
1. 5. Wenus
Jest to najspokojniejsza z samic. Jako szczenię odniosła kontuzję - zawaliła się na nią nora i obecnie utyka na prawą tylną łapę, co stało się powodem odizolowania jej od pozostałych wilków. Jako słabszy fizycznie osobnik prawdopodobnie stałaby się obiektem ataków ze strony swoich pobratymców, zyskałaby status osobnika omega. Wenus charakteryzuje odmienne od pozostałych samic usposobienie. Wadera sprawia wrażenie stale smutnej i samotnej. Nie ekscytuje się na widok ludzi i często wyje, nawołując resztę watahy. Dużą część dnia spędza na leżeniu i spaniu, ale bywa, że przez dłuższy czas biega wzdłuż siatki w celu pozbycia się nadmiaru energii. Wenus jest spragniona towarzystwa pozostałych osobników
1. 6. Wetlina
Wetlina jest samicą o szczególnym usposobieniu. Jest najmłodszym osobnikiem spośród poddanych obserwacji wilków, jednocześnie najbardziej dzikim, czego powodem może być fakt, iż pierwsze tygodnie życia spędziła na wolności bez kontaktu z człowiekiem. Wetlina panicznie bała się ludzi, szczególnie mężczyźni budzili w niej niekorzystne uczucia. Przez dłuższy czas przebywała sama w wolierze, nie mając bezpośredniego kontaktu z przedstawicielami własnego gatunku, w zamian wychowywała się z psem rasy owczarek szwajcarski. Wadera jest bardzo nieufna, lękliwa i można zauważyć u niej wzmożoną aktywność ruchową. Większą część dnia biega, powtarzając ten sam ruch (zachowanie stereotypowe): pokonywanie nieustannie tej samej ścieżki w kształcie ósemki wzdłuż ogrodzenia woliery. Obecnie wilczyca wciąż nie nabrała zaufania do ludzi; brak zaufania i strach przejawia zwłaszcza wobec obcych osób.
2. Ogród Fauny Polskiej w Bydgoszczy
2. 1. Wilki poddane obserwacji
Obserwacja zachowań wilków w bydgoskim zoo dotyczyła siedmiu osobników: trzech wader oraz trzech basiorów z jednego miotu (urodzone w 2006 roku w Ogrodzie Fauny Polskiej) i wadery - matki całego miotu (urodzonej w 1999 roku), która do Ogrodu sprowadzona została z Białorusi. Prawdopodobnie wybrano ją z gniazda i sprzedano. Natomiast samiec - ojciec miotu, został zdetronizowany przez potomstwo i w 2008 roku padł wskutek ran zadanych mu przez synów. Dominację przejął samiec o silnym charakterze, stanowczy, rozważny i opanowany, dzięki czemu jest dobrym liderem, utrzymującym spójność grupy.
Wilki umieszczone są w jednej wspólnej wolierze o powierzchni 1300 m?.Cały ogród położony jest na terenie zalesionym, co pozwala stworzyć tym drapieżnikom warunki zbliżone do naturalnych. Dodatkowym atutem hodowli wilków w placówce jest brak socjalizacji z człowiekiem (z wyjątkiem samicy-matki). Wilki te są oswojone z widokiem człowieka, ale zachowują spory dystans i nieufność wobec ludzi. Osobnikom poddanym obserwacji nie nadano imion, tworzą one półdziką watahę.
2. 2. Relacje wewnątrz watahy Wataha złożona z siedmiu osobników jest optymalna dla polskich warunków środowiskowych . Obserwowane wilki, jak powiedziano, przyszły na świat w 2006 roku w bydgoskim zoo i nie zostały poddane socjalizacji. W trakcie obserwacji większość czasu wataha spędzała w centralnej części wybiegu. Niechętnie przebywały w bliskim towarzystwie człowieka i zawsze zachowywały wygodny dla siebie dystans.
Wataha stworzyła grupę, w której wyraźnie widoczna była struktura socjalna. Stado ma swojego lidera, którego charakteryzuje opanowanie, powaga, a także stanowczość. Jest to dobrze zbudowany, duży basior o mądrym i przeszywającym spojrzeniu. Samiec alfa nie jest jednak największym osobnikiem z watahy. Paradoksalnie - największy jest samiec omega. Wybór lidera w wilczych grupach nie odbywa się bowiem na zasadzie wielkości, a raczej charakteru . Lider jest bardzo spokojny i roztropny, ale też podkreśla co jakiś czas, że to on jest przywódcą. Wyraża to, np. przez dyscyplinowanie osobnika omega. Samcowi-dominantowi przysługują nie tylko przywileje, ale także ma on pewne zobowiązania wobec grupy (np. ochrona stada), dlatego też niejednokrotnie pozorował on atak na obserwatora. Podczas odpoczynku, kiedy wilki spały, samiec alfa zachowywał czujność, obserwując otoczenie.
Osobnikiem o skrajnym statusie społecznym był samiec omega. Był to potężny basior. Mimo sporych rozmiarów cechował się bojaźliwością, niepewnością i dużym lękiem. Jego lewa przednia łapa była kontuzjowana, nie stawiał jej podczas chodu. Kontuzja ta prawdopodobnie odniesiona została podczas ataku ze strony dominanta lub innego osobnika. Postawa, jaką wykazywał omega świadczy o jego statusie: ma cały czas ogon podwinięty między nogami, nie podchodzi do swoich pobratymców, a podczas odpoczynku trzyma się z daleka od watahy. Ma on swoje miejsce na wybiegu - na wzniesieniu, którego lider nie pozwala mu opuszczać. Omega wykazuje wzorcowe cechy uległości. Kiedy wilk-dominant obnaża zęby, on natychmiast przysiada na zadzie z podwiniętym ogonem i także obnaża zęby, kłapiąc nimi przy tym (uległość aktywna z elementami agresji). Podczas posiłku w stadzie nie zauważa się nagminnej agresji, a mimo to występuje tam porządek. Jako pierwszy posila się dominujący samiec i znaczy moczem mięso, po nim jedzą kolejne osobniki. Samiec omega nie zbliża się do jedzenia. Lider pozwala mu się posilić dopiero wtedy, kiedy wszystkie osobniki są już najedzone. Jedyną niekonsekwencją w postawie wilka omega jest fakt, iż leży on często ze skrzyżowanymi przednimi łapami, co występuje wyłącznie u przywódców lub osobników ze skłonnościami przywódczymi
Wokalizacja u badanej watahy była wzmożona. Drapieżniki często porozumiewały się ze sobą warczeniem: warczały na siebie podczas posiłku, szczególnie dominant względem osobnika omega. Dość często wataha reagowała wyciem na sygnał przejeżdżającego w pobliżu ambulansu. Jako pierwszy wycie zaczynał lider, później samica silnie dominująca, a następnie kolejne osobniki. Kolejność wycia pokazuje strukturę społeczną watahy.
Obserwowana wataha wykazuje następującą strukturę socjalną: jest samiec alfa, samiec omega i osobniki pośrednie. W stadzie daje się zauważyć agresję, ale nie jest to zachowanie częste. Ogólnie obserwuje się w relacjach międzyosobniczych harmonię i spokój, każdy osobnik zna swoje miejsce w hierarchii, co jest podstawą do stworzenia stabilnej grupy socjalnej. Ponadto, spójność stada wzmacnia lider, który jest spokojny, ale też stanowczy i potrafiący utrzymać ład w grupie. Na wolności wataha taka prawdopodobnie byłaby dobrze prosperującym ogniwem łańcucha pokarmowego w ekosystemie
3. Fundacja - Miejski Park i Ogród Zoologiczny w Krakowie
3. 1. Wilki poddane obserwacji
W placówce znajdują się cztery osobniki: trzy wadery oraz jeden basior. Najstarsza samica, jako jedyna z całej czwórki, urodziła się w Ogrodzie Zoologicznym w Krakowie w 1997 roku. Basior jest nieco młodszy, urodzony w 2002 roku w Zoo w Berlinie. Dwa lata później został przewieziony do ogrodu w Krakowie. Dwie najmłodsze wadery pochodzą z jednego miotu, ich miejsce urodzenia to także Berlin. Na świat przyszły w 2004, a już rok później zostały przewiezione do Krakowa. Powierzchnia wybiegu osiąga 1228 m?, a liczne drzewa nadają jej charakter leśny, kreując naturalne środowisko wilków. Wszystkie osobniki tworzą spójną grupę socjalną. Nie były poddawane socjalizacji, dlatego też nie wykazują entuzjazmu na widok człowieka, ale są oswojone z jego widokiem.
3. 2. Relacje wewnątrz watahy Obserwacji dokonano w okresie letnim - 11 maja 2010 roku. Temperatura powietrza przekraczała 30°C, więc aktywność wilków była znikoma. W czasie kilkugodzinnych obserwacji wilki nie wykazywały większej aktywności. Jedynie samiec biegał po wybiegu, samice natomiast leżały w wykopanych przez siebie dołach w ziemi. Tak słaby stopień aktywności nie pozwolił zaobserwować typowych zachowań hierarchicznych. Wynik obserwacji potwierdził jedynie aktywność sezonową wilków. Podczas sezonu zimowego wilcza aktywność wzrasta z powodu zapotrzebowania na energię. Latem natomiast drapieżniki, aby się nie przegrzać, ograniczają swoją aktywność ruchową do minimum. Ponadto u tych drapieżników rozróżniamy także aktywność dobową, gdzie noc daje możliwość wzmożenia ruchu, dzień jest stymulatorem odpoczynku i znikomego ruchu
4. 1. Wilki poddane obserwacji Osobnikami objętymi badaniami obserwacyjnymi były basior i wadera. Samiec urodzony w 1997 w Miejskim Ogrodzie Zoologicznym Wybrzeża (Gdańsk), w wieku niemowlęcym został poddany socjalizacji (był karmiony mlekiem przez człowieka). Trzynaście lat później (w 2010 r.) został przewieziony najpierw do Opola, a docelowo do Wrocławskiego Ogrodu Zoologicznego. Nadano mu imię Maks. Wadera natomiast jest młodsza od samca, na świat przyszła w 2006 roku. Samica pozostała bezimienna i także socjalizowano ją z człowiekiem, choć w mniejszym stopniu.
4. 2. Relacja basior - wadera Różnica wieku między nimi (dziewięć lat) jest powodem zróżnicowania ich poziomu aktywności. Samica podczas obserwacji sznurowała (przebywała tę samą ścieżkę w kształcie ósemki) dłuższy czas po wybiegu. Basior pokazał się dopiero podczas podania posiłku. Obserwowane osobniki nie przejawiały agresji ani względem siebie, ani opiekunów czy obserwatorów. Wilki te są oswojone z widokiem człowieka, ale nie reagują nań entuzjastycznie, raczej się kryją. Obecność zwiedzających wpływa na nie nieco stresogennie, zachowują spory dystans. W czasie wniesienia pokarmu pojawiał się basior. Jadł w dość bliskiej odległości od opiekunów (ok. 2 m), wadera natomiast zaczęła się posilać po odejściu opiekunów. Posiłek nie wpłynął na zachowanie wilków względem siebie, nie zaobserwowano zachowań agresywnych, znaczenia pożywienia moczem, czy ocierania się ciałem o pokarm. Obydwa osobniki są raczej lękliwe i nie tworzą spójnej grupy.
5. 2. Relacje wewnątrz watahy Obserwacji w kanadyjskim zoo dokonano w okresie letnim (sierpień 2011). Temperatura powietrza znacznie przekraczała 30°C. Podgatunek Canis lupus arctos w naturalnych warunkach występuje w strefie tundry i tajgi. Warunki środowiskowe nie są tam korzystne, lato jest krótkie i chłodne, a zima długa i mroźna . Taki klimat wymusił na tym gatunku specyficzne przystosowania. Wilk polarny charakteryzuje się grubym, białym futrem, które pozwala mu na utrzymanie ciepłoty ciała podczas srogich zim. W ich naturalnym środowisku temperatura powietrza nigdy nie przekracza plus 30°C. Tak ciepłe lato, jakie występuje na południu Kanady, działa niekorzystnie na ten podgatunek. Jego aktywność ruchowa jest ograniczona do minimum. Dostrzeżenie obecności Canis lupus arctos na wybiegu nie było zatem łatwe, mimo kontrastowego ubarwienia. Trawa w wolierze była wysoka i drapieżniki chętnie się w niej kryły, szukając ukojenia i schronienia przed upałem. Wszystkie osobniki zostały poddane socjalizacji, dlatego obecność człowieka nie była dla nich szczególnie niewygodna, ale też nie wykazywały entuzjazmu na widok jakichkolwiek ludzi: zwiedzających, czy też opiekunów.
Podsumowanie i wnioski
Wilki są zwierzętami społecznymi, które tworzą dobrze funkcjonującą i spójną grupę społeczną, zwaną watahą. Relacje, jakie powstają wewnątrz watahy, tworzą strukturę hierarchiczną, tzn. każdy osobnik w stadzie ma pewien status społeczny. Dzięki przestrzeganej hierarchii, w grupie panuje porządek i relacje pokojowe, częste agresywne zachowania nie są konieczne, a dobry przywódca stada wyłącznie w razie konieczności przypomina pozostałym o swej pozycji Życie społeczne przynosi wiele korzyści dla przetrwania gatunku. Zbiorowe drapieżnictwo wymaga bardzo wysokiego lub nawet najwyższego stopnia współpracy. Ponadto osobniki muszą skoordynować swoje działania, tzn. każdy z nich wie, co i kiedy ma robić podczas polowania. Takie zespołowe działanie jest wynikiem ewolucji umysłu, wiąże się z wysokim stopniem inteligencji. Dzięki zespołowym działaniom, drapieżniki takie jak wilki mogą polować na ofiary znacznie przekraczające ich rozmiary . Zwierzęta stadne mają większe szanse przetrwania jako gatunek. Samiec (wraz z watahą) dba o samicę i jej potomstwo, dzięki czemu ich młode mają większe szanse przetrwania, aniżeli młode samotnych matek. Poza tym przedstawiciele Canidae polują w inny sposób niż Felidae. Kotowate (oprócz lwów) polują indywidualnie i z zaskoczenia, a ich ofiary często umykają, natomiast psowate ścigają swoją ofiarę na otwartych terenach, co z ewolucyjnego punktu widzenia jest korzystniejsze
Zachowania społeczne wykształcają się w wyniku życia w grupie. Niezwykle ważnym, a nawet niezbędnym elementem życia społecznego jest właśnie możliwość porozumiewania się. U badanych grup zaobserwowano liczne zachowania komunikacyjne, dzięki którym w stadzie panuje porządek. Porozumiewanie wewnątrzgatunkowe jest równie ważne jak komunikacja między gatunkami. W warunkach hodowlanych gatunki są izolowane, dlatego funkcja komunikacji międzygatunkowej traci nieco na wartości. Wilki trzymane w niewoli jako wataha półdzika wykształciły strukturę hierarchiczną zgodną z wzorcami z wolności. U osobników poddanych silnej socjalizacji wilcze wzorce mogą nieco zanikać bądź przypominać raczej wzorce psów . Komunikacja międzyosobnicza nie polega jedynie na postawie ciała, czy wokalizacji. Ślady zapachowe, przekazywanie pewnych informacji podczas zabawy, czy chęci inicjowania zabawy, wszystko to składa się na bogaty i bardzo skomplikowany system porozumiewawczy . Mimo, że istnieją wzorce behawioru danego gatunku, komunikacja jest zagadnieniem bardzo wysoko zorganizowanym i skomplikowanym. Tak jak ludzie, wilki mają osobowość, różne cechy charakteru, więc sposoby komunikowania się czy stosunek do innych osobników jest wynikiem ich indywidualnych cech. Jest to wielce pożądane, ponieważ zmienność, zwłaszcza na poziomie molekularnym (genowym) zapewnia w przyrodzie dużą bioróżnorodność, stanowiącą ważny aspekt doboru naturalnego.
Przedstawione tu wzorce wilczych zachowań nie są potwierdzone u wszystkich badanych osobników, są one raczej pewnym uogólnieniem, ułatwieniem i konstruktem naukowym. Zachowania społeczne wilków w warunkach hodowlanych w dużej mierze pokrywają się z behawiorem tego gatunku na wolności. Istnieją jednak pewne modyfikacje behawioralne, na które ma wpływ np. socjalizacja z człowiekiem, wychowywanie się razem z przedstawicielami innego gatunku (psami), a także ograniczenie wolności . Ograniczona przestrzeń nie pozwala, nawet watasze półdzikiej, na polowanie. Brak łowów oraz konieczności szukania nowych terenów, zasobnych w pożywienie, znacznie zmniejsza aktywność ruchową drapieżników. Życie w niewoli zmienia aktywność sezonową oraz dobową, w pewnym sensie pozbawia te drapieżniki jakiejś części ich samych; przestają być wilkami w stu procentach, zyskują trochę z innych gatunków, wyzbywając się własnego. Trzymanie wilków w niewoli daje im, oczywiście, pewne korzyści (regularne posiłki, opieka opiekunów w razie potrzeby), ale zabiera to, co dla wilka najważniejsze - wolność!
Pozycja w stadzie silnie wpływa na zachowanie osobnicze. W tym względzie nasze wnioski są takie:
🐺 Zachowania agresywne nie były dość częstym zjawiskiem w watahach, gdzie osobniki poddane były socjalizacji. Wilki, których nie poddano socjalizacji z człowiekiem wykazywały częstsze zachowania agresywne wobec siebie.
🐺 Osobniki dominujące charakteryzuje pewna pozycja podczas odpoczynku: krzyżowanie przednich łap jest charakterystyczne dla osobników dominujących lub z tendencjami do dominacji .
🐺 Poza pozycją, w jakiej wilk odpoczywa, ważnym aspektem hierarchii w stadzie jest miejsce odpoczynku. Osobniki najwyższe rangą zajmują najlepsze (strategiczne) miejsca W przypadku wilków przebywających w wolierze, takim miejscem było wzniesienie lub po prostu centralna część wybiegu. Z takich miejsc wilk mógł zachować bezpieczną odległość od ludzi, ale też był w stanie obserwować zwiedzających.
🐺 Odległość między osobnikami podczas odpoczynku watahy także odzwierciedla pozycje w stadzie. Wilki bardzo często odpoczywają blisko siebie, z wyjątkiem osobnika omega, który zawsze trzyma się z daleka, nie jest dopuszczany do watahy.
🐺 Ważnym elementem komunikatywnym u wilków jest wycie. Obserwowano wyraźną kolejność osobników wyjących. Jako pierwszy, dźwięk wycia wydobywał lider, po nim samica o cechach przywódczych, później kolejne osobniki. Zdarzało się, że samica zaczynała wyć dość cicho, a w momencie przyłączenia się do niej samca dominującego, wadera wzmacniała dźwięk. Niekiedy wycie inicjował osobnik stojący niżej w hierarchii, ale w takiej sytuacji pozostałe wilki nie odpowiadają.
🐺 Posiłek spożywany był według rangi osobników: przywódca podchodził jako pierwszy, a osobnika omega nie dopuszczano do pożywienia do momentu nasycenia się sfory.
🐺 Obecność ludzi także miała duży wpływ na zachowania wilków. Na jedne towarzystwo człowieka wpływało stresogennie, inne reagowały na ludzi bardzo przyjacielsko, entuzjastycznie witając się z nimi (jako pierwszy podchodził dominant), a jeszcze inne zachowywały całkowitą neutralność.
🐺 Wilki w pobliżu innych zwierząt (psów) także wykazywały różne zachowania, zależne od ich rangi w stadzie, czy znajomości z danym zwierzęciem. Osobniki wychowujące się z konkretnym psem wykazywały pozytywną i przyjacielską reakcję, jakiej nie obserwowano u tego samego wilka w przypadku kontaktu z nieznajomym psem. Ponadto osobniki dominujące na widok innego przedstawiciela Canidae odznaczały się agresją wobec drugiego osobnika z woliery.
🐺 U obserwowanych osobników można zarejestrować większą agresję między samicami niż w relacjach samczych.
🐺 W przypadku walki o dominację w watahach dzikich wilków, osobnik słabszy po przegranej walce zmienia swoje miejsce w hierarchii watahy bądź opuszcza stado. Zdarza się też jednak, że taki wilk wcześniej ginie w wyniku odniesionych ran. W hodowli natomiast, gdzie wilki pozostają pod stałą opieką człowieka, wskutek interwencji opiekunów poprzez ratowanie słabszych osobników, które przegrały walkę o dominację w stadzie, dochodzi do ingerencji w międzyosobnicze relacje watahy. Takie wilki żyją nadal (przez pewien czas) w swojej (najczęściej rodzinnej) grupie. W klasycznej watasze wilków w hodowli (na ograniczonej przestrzeni) często większe szanse przeżycia ma osobnik omega niż zdegradowany z "alfy" wilk "beta.
🐺 Zabawa międzyosobnicza również wyraża zachowania typowo społeczne. Zachowania związane z zabawą obserwowano u osobników, które się dobrze znają. Zdarzało się też, że zabawę inicjował osobnik niższy rangą, chcąc udobruchać dominanta, rozładowując i przekierowując jego agresję. Podczas zabawy obserwowano zachowania zmiany statusu w stadzie, gdyż dominant niekiedy przyjmował pozycję podporządkowaną, a osobnik uległy pozbywał się swojego niskiego statusu, który wracał natychmiast po zabawie.
🐺 Różnice na poziomie międzygatunkowym są wyraźnie widoczne, ale w obrębie danego gatunku także obserwuje się różnice behawioralne. U różnych podgatunków wykształciły się odmienne mechanizmy behawioralne. Zaobserwowano różnice w behawiorze Canis lupus arctos i Canis lupus lupus. Wilki polarne charakteryzują się większym spokojem i opanowaniem, natomiast wilki europejskie wykazują wyższy stopień lękliwości. Prawdopodobnie wpłynęła na to ich historia. Wilk europejski przez wieki był tępiony i silnie prześladowany, czego nie doświadczyły wilki polarne. Wilki europejskie, nawet poddawane socjalizacji, mają zakodowany lęk przed człowiekiem. Wilki polarne zachowują bezpieczną odległość, ale nie wykazują silnego strachu wobec człowieka.
🐺 Zachowania społeczne Canius lupus są uzależnione od ich cech indywidualnych, statusu w grupie i relacji z innymi osobnikami. Nie można każdemu osobnikowi o danym statusie społecznym przypisać konkretnego zestawu zachowań, gdyż na behawior osobnika ma wpływ wiele czynników.
Wnioski finalne
🐺 Zachowania, jakie przejawiają konkretne osobniki, są silnie związane z ich statusem społecznym w watasze (osobniki uległe cechuje gama zachowań odmiennych od wilków dominujących).
🐺 Ograniczenie wolności ma znaczący wpływ na tworzenie się spójnej grupy społecznej, której zabiera się możliwość samodzielnego polowania, czasem silnie ingerując w grupę podczas okresu rozrodczego.
🐺 Socjalizacja z człowiekiem zabiera wilkom ich dzikość; następuje upodobnienie ich do psów.
🐺 Wszystkie osobniki cechuje odmienny zestaw cech, zachowania wilków są konsekwencją ich charakteru, każdy osobnik zachowuje swą indywidualność.
Podsumowanie
Na terenie Polski znajduje się sporo placówek, w których wilki egzystują w warunkach hodowlanych. Mogą to być ogrody zoologiczne, wilcze parki lub też prywatne działalności, gdzie przetrzymywane są te drapieżniki. Badania wilczego behawioru są skomplikowane, a zachowania konkretnych watah, czy nawet osobników, są bardzo różne, zależnie od charakteru i osobowości danego zwierzęcia, ale zawsze oparte na pewnych wzorcach, schematach. Zwierzęta żyjące w zorganizowanych grupach społecznych są w stanie stworzyć strukturę hierarchiczną, która okazuje się najbardziej złożoną i najfunkcjonalniejszą w świecie zwierząt. Cały szereg znaków porozumiewawczych, jak komunikacja werbalna, wokalizacja, czy komunikacja zapachowa tworzą niezwykle skomplikowaną sieć porozumiewawczą. Zachowania społeczne wilków są silnie związane z cechami indywidualnymi, emocjonalnością osobniczą oraz podatnością danego osobnika na zmiany w środowisku (plastyczność osobnicza). Wilczy behawior jest na tyle skomplikowany i zorganizowany, że nie został jeszcze do końca poznany. Ponadto wilcze zachowanie może okazać się zupełnie różne w takiej samej sytuacji u innych osobników. Życie w tak zorganizowanej grupie społecznej przynosi wiele korzyści, jak polowanie na znacznie większe od siebie ofiary, czy opieka całej watahy nad potomstwem samicy alfa. Hierarchia jest niezwykle ważna, fundamentalna dla stworzenia spójnej grupy, w której panuje ład. Zatem usposobienie lidera ma wpływ na egzystencję całej watahy, bo to on utrzymuje hierarchię w stadzie, gdzie każdy osobnik zna swoje miejsce i funkcje. Status społeczny każdego osobnika daje się zauważyć niemal w każdej sytuacji działania wilków: podczas odpoczynku, posiłku, powitania. Jedynie podczas zabawy role osobników (ich ranga) mogą się chwilowo zmienić. Dzięki dobrze rozwiniętemu systemowi komunikacji i odpowiednio dobranemu przywódcy, struktura hierarchiczna jest utrzymywana w każdej sforze. Jeśli hierarchia zostaje zaburzona, wataha się rozpada.
Zachowania społeczne w wilczych watahach są uogólniane dla ułatwienia, ale oczywiście każda wataha może charakteryzować się nieco zmodyfikowanym systemem komunikacyjnym. Z pewnością życie wilków w warunkach hodowlanych znacząco wpływa na ich zachowania porozumiewawcze. Wynika to z faktu ograniczenia ich przestrzeni, a co za tym idzie, zmniejszania ich aktywności ruchowej. Dodatkowo, na modyfikację systemu komunikacyjnego wpływa socjalizacja z człowiekiem, czy przyzwyczajanie drapieżników do obecności innych przedstawicieli Canidae, co nie zdarza się w warunkach naturalnych.
Osobniki nie poddane socjalizacji zachowują więcej swej prawdziwej, wilczej natury. Wilki, które były socjalizowane z ludźmi, stają się wobec nich bardziej ufne, tracą na swej dzikości i ostrożności wobec człowieka, który doprowadził niegdyś niemalże do ich zagłady. Gatunek ten jest niezwykle ważnym ogniwem przyrody. Jeśli go zabraknie w ekosystemie powstanie wyrwa, dająca początek negatywnym skutkom, ponieważ wszystko w przyrodzie tworzy spójny twór, gdzie organizmy uzupełniają się, a brak jakiejś części powoduje "zawalenie się konstrukcji". Poważnym problemem w ekspansji wilka jest brak korytarzy ekologicznych, co uniemożliwia ich migrację. Skutkuje to zmniejszeniem zmienności genetycznej, osłabieniem populacji lokalnych, z których powstaje wyższy takson. Ponieważ każdy element jest niezwykle ważny w ochronie gatunku Canius lupus, działania prewencyjne i edukacyjne należą do najważniejszych. O przetrwanie wilków (ale i innych gatunków złożonego ekosystemu Ziemi) trzeba walczyć już dziś.
Bibliografia
Bereszyński A.: Wilk (Canius lupus Linnaeus, 1758) w Polsce i jego ochrona. Poznań, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, 2003.Bereszyński A., Jindira I., Kraśkiewicz a., Wadaj z., Więckowski J.: Człowiek - Zwierzę - Edukacja - Środowisko. Kształtowanie świadomości ekologicznej w zakresie ochrony ginących gatunków zwierząt w Stacji Doświadczalnej w Stobnicy w latach 2007-2008. Katedra Zoologii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu 2009 a , maszynopis.
Bereszyński A., Jindra I., Kraśkiewicz A., PietruszyńsKa M., więckowski J.: Preliminary results of the breeding and formation of a native group of wolves, Canis lupus, for the first "Wolves Park" in Poland being actually developer. "Animal Science. Scientific Papers of Agricultural University of Poznań" 2000, nr 2.
Bereszyński A., Kasprzak K., mizera T.: Trzeba ochronić wilka. "Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody" 1994, nr 4.
Bereszyński A., Kasprzak K., Skrobała D.: Czy polskie parki narodowe mogą ochronić wilka? "Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody" 1997, nr 4.
Bereszyński A., Kraśkiewicz A., Dworakowski W., Więckowski J.: Badania aktywności głosowej wilków, Canis lupus, w cyklu rocznym, w warunkach hodowlanych. "Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Zootechnika" 2000 b, nr 52.
Bereszyński A., Kraśkiewwicz A., Więckowski J.: Porozumiewanie się zwierząt. Poznań, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, 2009.
Bereszyński A., mizera T.: Der Wolf, Canis lupus (Linne, 1758) im westlichen Polen. "Saugetierschutz z. Theriophylaxe", 1996, nr 26.
Bereszyński A., PietruszyńsKa M., Jindra I., Więckowski J., Skrobała D.: Badania porównawcze behawioru wilka (Canis lupus) i psa domowego (Canis familiaris) w warunkach hodowlanych. "Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Zootechnika" 1999 b, nr 51.
Bereszyński A., Pietruszyńska M.: Aktywność dobowa wilków (Canis lupus Linnaeus, 1758) w cyklu rocznym w warunkach hodowlanych. "Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Zootechnika" 2000, nr 52.
Bereszyński A., Skrzypczak a.: Wilk (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce w warunkach hodowlanych. Poznań, Wydawnictwo Akademii Rolniczej, 2002.
Prawa niezastrzeżone - cytujcie autorów i naszą stronę www.bialowieza.org 
Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody 1997-2025