Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody
- monitorujemy i chronimy ojczystą przyrodę
Artur Domaszewicz, Zespół Badawczy Polskiego Towarzystwa Ochrony Pierwotnej Przyrody
Weryfikacja liczebności sóweczki w Puszczy Białowieskiej
Zespół Badawczy
Powołany na podstawie Uchwały Zarządu Głównego PTOPP liczącego 4 osoby pracującego przy projekcie (2 osoby pracujące zawodowo i 2 osoby po godzinach pracy po uprzednim przeszkoleniu). W projekcie będą brali też udział przeszkoleni wolontariusze. Stowarzyszenie posiada zezwolenia wjazdu na obszar Puszczy. Samochody są oznakowane i posiadają imienne identyfikatory - wjazd na podstawie tzw. delegacji. Prace są wykonywane bezpłatnie, finansowane przez członków Zespołu.
Kwalifikacje
Domaszewicz, jej kierownik, brał udział w badaniach nad występowaniem puszczyka w Poznaniu w roku 1972 pod kierownictwem prof. Andrzeja Bereszyńskiego (specjalista m.in. od dropia i wilka, były szef Państwowej Rady Ochrony Przyrody). Był współkoordynatorem "Akcji Strigigormes" - badania nad sowami Puszczy Białowieskiej, były udział studentów (głównie Warszawa, Wrocław i Toruń) to liczba przekraczająca 150 osób (w latach 1979-1981). Był też szefem Grupy Badawczej Sów NE Polski od 1985 r. - publikowane badania z powierzchni badawczych NE Polski w (European Monitoring for Raptors and Owls). Współautor Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt dot. sóweczki i włochatki, autor opracowań sów z puszcz Białowieskiej, Knyszyńskiej, Augustowskiej (na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody). A sóweczka to przede wszystkim "Sowy Puszczy Białowieskiej" oraz "Sóweczka, Glaucidium passerinum w Białowieskim Parku Narodowym - jej siedliska, rozmieszczenie i liczebność".
LITERATURA (jako przyczynek do kompetencji)
Domaszewicz A., Kartanas E., Lenartowski Z., Szwagrzak A. 1984. Zarys metodyki liczenia sów. Koło Naukowe Biologów UW. Warszawa.Domaszewicz A., Ruprecht A.L., Szwagrzak A. 1990. Włochatka Aegolius funereus. (W:) Głowaciński Z. Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa.PWRiL, Warszawa.
Domaszewicz 1992. Sowy, Strigiformes Puszczy Knyszyńskiej. Dok. przyr. UW, Białystok: 1- 82.
Domaszewicz 1993. Sowy, Strigiformes Puszczy Białowieskiej. Dok. przyr. UW., Białystok: 1-112
Domaszewicz A. 1993. Sowy Puszczy Białowieskiej. Raport. 1-52.
Domaszewicz 1995. Sowa błotna Asio flammeus w Polsce - rozmieszczenie i ochrona. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 51, 2: 40-50.
Domaszewicz 1997. Sóweczka, Glaucidium passerinum w Białowieskim Parku Narodowym - jej siedliskia, rozmieszczenie i liczebność Not. Orn. 38, 1: 43-50.
Domaszewicz 2000. Sowy, Strigiformes - rozmieszczenie, liczebność, zagrożenia, ochrona i ich rola w biocenozach północno-wschodniej Polski. Sowa w naturze i kulturze, materiały z sesji naukowej, Uroczysko 2000, Supraśl: 17-65.
Domaszewicz 2001. Włochatka, Aegolius funereus. (W:) Głowaciński Z. Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa.PWRiL, Warszawa.
Domaszewicz A., Mikusek R. Stawarczyk t. 2001. Sóweczka, Glaucidium passerinum. (W:) Głowaciński Z. Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa.PWRiL, Warszawa.
Czy rzeczywiście sóweczka "rozmnożyła się" w Puszczy Białowieskiej?
Z danych Pugacewicza (2013) wynika, że liczebność sóweczki wzrosła prawie 6-krotnie w stosunku do wcześniejszych danych (Domaszewicz 1993, Pugacewicz 1997). Jest to wzrost olbrzymi, biorąc pod uwagę stabilność liczebności populacji sóweczki na innych obszarach (European Monitoring for Raptors and Owls). Liczebność ta została częściowo zweryfikowana o połowę - sic! (Białomyzy i inni. 2018).
Sóweczka - jedynie w lasach zagospodarowanych (bez rezerwatów) wg WWF - źródło;
https://www.wwf.pl/sites/default/files/2020-02/Zapytanie_ofertowe_swoeczka_PB_2020-02-11_Za%C5%82_02_Opis%20metodyki%20i%20zada%C5%84%20Wykonawcy.pdf
Czy dane fundacji WWW, dot. sóweczki z Puszczy Białowieskiej są wiarygodne?
W roku 2019 fundacja WWW opublikowała mapę (zielona mapka wyżej) ze stanowiskami sóweczki w Puszczy Białowieskiej. Natomiast w roku 2018 w publikacji "Puszcza Białowieska - raport z dewastacji. Wyniki społecznej kontroli działalności Lasów Państwowych w Puszczy Białowieskiej w 2017 roku" ukazuje się mapka z której wynika, że n-ctwie Browsk występuje 46 rewirów sóweczki. Ale już rok później tylko 2 rewiry (zielona mapka).
Obok ukazujemy mapkę z rozmieszczeniem sóweczki w północnej części Białowieskiego Parku Narodowego (Wesołowski T., Czeszczewik D., Mitrus C., Rowiński P. 2003. Ptaki Białowieskiego Parku Narodowego. Notatki Ornitologiczne 44: 1-31.). Pododdziały (25 ha) jako kratownica to obszary, gdzie stwierdzono sóweczkę w tym opracowaniu, natomiast kolorem żółtym oznaczono pododdziały, gdzie występuje sóweczka wg. WWF.
Przebadane powierzchnie Białomyzego (2018) w roku 2021 przez Stowarzyszenie (PTOPP)
Weryfikacja rozmieszczenia i liczebności sóweczki w Puszczy Ladzkiej (1600 ha)
Z opracowania; Paweł Białomyzy, Grzegorz Grygoruk, Michał Korniluk, Piotr Świętochowski, Tomasz Tumiel, Marcin Wereszczuk. 2018. Monitoring sóweczki Glaucidium passerinum na wybranych powierzchniach w lasach gospodarczych Puszczy Białowieskiej. Raport WWF wynika, że na powierzchni badawczej "Ladzka" gdzie nie była nigdy odnotowana, tak przez Pugacewicza i Domaszewicza. Białomyzy i pozostali, odnotowali tam 10,5-11,5 stanowisk z czego 6 stanowisk z zajętymi dziuplami.
Natomiast Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Białymstoku przekazała nam dane z obszaru powierzchni próbnej - 5 stref ochronnych sóweczki. A dokładnie na powierzchni autorów - "Ladzka"
Dodać tu należy, że opracowanie Białomyzego i innych publikuje raport bez danych, a dokładnie raport bez danych wrażliwych. Mimo moich wielu monitów do autorów i wydawcy (WWF) o przekazanie raportu z danymi dla celów naukowych, są do dzisiaj bez odpowiedzi. W związku z powyższym na tej powierzchni dokonano szczegółowych liczeń sóweczki wg. przyjętych naukowych metod stosując tzw. stymulację głosową, co zaniechali autorzy powyższego opracowania. Nasze proste pytanie - jak autorzy stwierdzili liczebność 11 par lęgowych sóweczki bez stosowania stymulacji głosowej? Z naszego wieloletniego doświadczenia wynika, że sóweczka bardzo sporadycznie odzywa się bez stymulacji i to przede wszystkim przy jednoczesnych rozróżnieniach (np. przeganianie nielęgowych samców).
Z tegorocznych liczeń sóweczki w Puszczy Białowieskiej na wszystkich punktach stymulacji (ok. 350) oraz na punktach stymulacji w rewirach lęgowych sóweczki ani jedna sóweczka nie odezwała się przed stymulacją, chociaż chętnie odzywały się po pierwszej stymulacji zazwyczaj po minucie. Oczywiście nasze twierdzenia są udokumentowane przy pomocy materiałów filmowych z powierzchni omawianych autorów. Z przebadanych powierzchni prezentujemy niżej 70 materiałów filmowych wykonanych w miejscach występowania sóweczek, którzy autorzy utajnili. Każdy prezentowany film składa się; -> nasłuch bez stymulacji -> stymulacja -> nasłuch -> stymulacja -> nasłuch. Oczywiście po reakcji sóweczki przerywa się stymulację.
Każdy ornitolog wie, że sóweczka nie jest wrażliwa na umiarkowaną penetrację jej terytoriów przez człowieka, w porównaniu z puchaczem, czy orlikiem krzykliwym, więc po co publikacja bez danych? Niech przykładem będzie wieloletnie stanowisko przy zbiegu trybów Orłowskiego i Masiewskiego (oddz. 288D) w BPN. Stanowisko to było odwiedzane i fotografowane przez dziesiątki osób (turystów i fotografów). Była też filmowana dziupla od środka (J. Walencik - "Saga prastarej puszczy"). Mimo to stanowisko przedtrwało.
Metodyka
Zastosowo dwie metody. Liczenia na tranzekcie, poruszając się samochodami po drogach leśnych/liniach oddziałowych samochodami w okresie największej aktywności sóweczki, czyli 30 minut przed i 60 minut po zachodzie słońca. Druga metoda - pieszo po liniach oddziałowych (czasami bardzo utrudniona - bagna) 2 godziny przed/i godzina po zachodzie słońca. Kilka kontroli wykonano w dzień, po stwierdzeniu, że sóweczka jest aktywna na stanowisku testowym o innej porze - podejmowano liczenia. Odnotowano, że trzeci szczyt aktywności przypadający w godzinach południowych, chociaż była też aktywna od godz. 8.00 - 17.00. Ostatnią aktywność sóweczki odnotowano 12 maja, czyli po okresie największej aktywności głosowej. Jest to istotny przyczynek do metodyki liczeń, bowiem liczenia ranne i wieczorne ograniczają poważnie obszar objęty inwentaryzacją. Niżej przedstawiamy dwa filmiki o południowej aktywności sóweczki oraz jej ostatnią aktywność odnotowaną 12 maja.
Zebrany materiał został zamieniony z oryginalnych plików gigabajtowych do megabajtowych (strata niektórych metadanych), co pogorszyło jakość filmu zostawiając nadal dość dobrą jakość dźwięku, który został podniesiony o kilka dB.
Jako że sóweczka jest silnie terytorialna, prowadzono stymulację głosową. W punkcie oddalonym o 500 m - 5-8 minut po 60 sekund głosy sóweczki z przerwami 60 sekund na nasłuch. Glosy z nagrań ustalono na podstawie największej aktywności "testowej" sóweczki. W trakcie pieszych kontroli po liniach oddziałowych/pododdziałowych nagrania stosowono jedynie na punktach stymulacji (co 500 m). Gdy nie odnaleźliśmy słupka oddziałowego, co nie zawsze było możliwe, posługiwaliśmy się GPS. Na koniec dodam, że sóweczka "testowa" na powierzchni "Hajnówka" była sprawdzana kilkakrotnie w celu potwierdzenia aktywności głosowej. W tym okresie była aktywna po stymulacji głosowej prawie zawsze 9/10 przypadków.
Poza powierzchniami badawczymi, prowadziliśmy liczenia transektowe (po drogach leśnych/liniach oddziałowych samochodami) głównie w okresach najwyższej aktywności sóweczki - wschód/zachód słońca (dane są w opracowaniu). Liczenia są prowadzone także na obszarze rezerwatów przyrody, co pominęli cytowani autorzy w swoim opracowaniu.
Jakość i ilość liczeń
Na powierzchniach próbnych - Ladzka, Szczekotowo i Topiło wykonano 3 liczenia, głównie przy pomocy samochodów. Część liczeń wykonano z marszu. Termin liczeń to 28 luty - 20 maja 2021. W zasadzie liczenia pokrywały całość powierzchni, poza niewielkimi obszarami pow. Ladzka, gdzie nie było dostępu na tereny podmokłe. W szczególności badane były obszary gdzie sóweczka była uprzednio stwierdzona. Tam też dla celów dokumentacyjnych zebrano materiał filmowy, który jest prezentowany niżej.
Wielkość terytorium sóweczki
Tu zwróciliśmy szczególną uwagę, bowiem uważamy, że zawyżona liczebność sóweczki w Puszczy Białowieskiej (i nie tylko) jest spowodowana błędną interpretacją metodyki i wyników obserwacji. Przyjmując, że terytorium sóweczki mieści się w ćwiartce oddziału (500x500 m), to jej liczebność może "wzrosnąć" o 50 - 100%. Z naszych badań dot. wielkości terytorium ustaliliśmy, że obejmuje ona obszar przekraczający oddział (1000x1000 m). Jest to obszar na którym przylatywał ten sam samiec na stymulację głosową. W przypadku stymulacji co kilkadziesiąt metrów, samiec mógł przemieszczać się w linii przekraczającej 1500 m. Tym samym nie będziemy zalecać stymulacji co 500 m, lecz co 1000 m, co zapobiegnie kilkakrotnemu notowaniu tych samych ptaków i zwiększy obszar penetracji.
Nie stosowaliśmy do badań terytorializmu metod inwazyjnych. Zastosowaliśmy różnice międzyosobnicze. Niżej przedstawiamy zdjęcia testowej sóweczki odnotowanych w różnych miejscach terytorium oddalonych od siebie o 1250 m. Takie obserwacje były prowadzone na dwóch stanowiskach.
Dla tej sóweczki odnotowano kilka cech różniących ją od innych osobników.
1. prawa szrama ma widoczną białą wypustkę
2. widoczna brązowa plamka na dziobie
3. charakterystyczny fragment prawej szlary
4. czoło bez plamkowania
dodatkowo jej jasny brzuch był przedzielony ciemniejszym upierzeniem.
Cechy te można wychwycić standardową lornetką 10x50. Dla celów dokumentacyjnych wykonywaliśmy też zdjęcia przy pomocy teleobiektywu 3000 mm (nie 300 mm).
Powierzchnia "Ladzka" - 1600 ha
Po wykonaniu 3 kontroli nie stwierdzono żadnej sóweczki, mimo, że przeważająca większość kontroli była wykonana przed/po zachodzie słońca. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Białymstoku przekazała nam z tej powierzchni 6 stanowisk, gdzie utworzono strefy ochronne. Szczególną uwagę zwrócono na miejsca w których sóweczka miała występować. Zamieszczamy niżej 20 udokumentowanych punktów stymulacji. Kliknięcie na kwadrat (miejsce stymulacji) otworzy plik z filmem.
Powierzchnia "Szczekotowo" - 1600 ha
Tu dochodzimy do opracowania Pugacewicza i innych - Pugacewicz E., Białomyzy P., Wereszczuk M. 2013. Liczebność, ekologia i rozród sóweczki Glaucidium Passerinum w Puszczy Białowieskiej. Dubelt 5: 1-38. Aktualnie wypowiemy się jedynie do wycinka ich badań, pozostałość będzie weryfikowane w następnych latach.
Na połowie pow. Szczekotowo, obejmująca pow. Pugacewicza i innych odnotowali oni 5 gniazd sóweczki. Upraszczając na całej powierzchni może być ok. 10 terytoriów sóweczki, z czego większość gniazdowa.
Biorąc pod uwagę nasze dane, terytorium sóweczki to prawie oddział leśny (100 ha). Oczywiście dane te winny być potwierdzone na większej próbie. Z mapki Pugacewicza i innych wynika, że przyjęto wielkość jej terytorium jako 25-30 ha. Tak więc interpretując wszystkie obserwacje na mapach zbiorczych podzielono terytoria sóweczki zawyżając jej liczebność nawet kilkakrotnie.
W przypadku wysokich zagęszczeń sóweczki, naturalne jest odnotowanie równoczesnych stwierdzeń. Jest to podstawa do określenia odrębnych terytoriów jako podstawa metody kartograficznej liczeń ptaków. W przypadku niskich zagęszczeń nie będzie prawie takich rozróżnień.
Sóweczka nie jest uzależniona od drobnych ssaków jak np. sowa uszata, czy sowa błotna. U tych gatunków liczebność jest regulowana gradacjami drobnych ssaków, co stwierdziliśmy u sowy uszatki w Puszczy Białowieskiej i sowy błotnej na Biebrzy. Tak więc jej liczebność nie może się zmieniać kilkukrotnie. Z powierzchni badawczych poświęconej sóweczce z Niemiec i północy Europy (European Monitoring for Raptors and Owls) wynika, że zmiany liczebności sóweczki wynoszą przeciętnie 5-20% danej populacji, a terytoria są wymieniane co 5-10 lat. Takie fluktuacje liczebności odnotowaliśmy też przy puszczyku w Puszczy Białowieskiej i na Biebrzy.
Po wykonaniu 3 kontroli stwierdzono 1,5 terytoria sóweczki. Szczególną uwagę zwrócono na miejsca w których sóweczka miała występować. Zamieszczamy niżej 30 udokumentowanych punktów stymulacji. Kliknięcie na kwadrat (miejsce stymulacji) otworzy plik z filmem.
Powierzchnia "Topiło" - 1600 ha
Po wykonaniu 3 kontroli stwierdzono 2,5 terytoria sóweczki. Szczególną uwagę zwrócono na miejsca w których sóweczka miała występować. Zamieszczamy niżej 30 udokumentowanych punktów stymulacji. Kliknięcie na kwadrat (miejsce stymulacji) otworzy plik z filmem.
Niżej mapka powierzchni, gdzie zamieszczono materiały filmowe (20) z punktów stymulacji, na które należy kliknąć.
Nasza weryfikacja danych dot. sóweczki w Białowieskim Parku Narodowym
Na podstawie opracowania Wesołowskiego i innych (Wesołowski T., Czeszczewik D., Mitrus C., Rowiński P. 2003. Ptaki Białowieskiego Parku Narodowego) przedstawiono graficznie liczebność sóweczki w BPN.
Mapka obok na podstawie obserwacji dr R. Mikuska przedstawia wydzielania w których zostały odnotowane ptaki, zapewne lęgowe samce.
Według interpretacji Domaszewicza, który badał tam sóweczkę, stwierdzona liczebność w rezerwacie ścisłym na podstawie niniejszej mapki, to 6-7 par, natomiast w całości BPN to 18-20 par. 50 par, to szacunek nieuzasadniony.
Zalecenia metodyczne
Proponujemy, na podstawie naszych obserwacji, gdzie zagęszczenia sóweczki są niewielkie i jej terytoria mogą mieścić się na pow. 100 ha;
1.
Ustalić punkty stymulacji co 1 km, z tym, że przy następnym liczeniu przesunąć je o 0,5 km. Tym sposobem punkty stymulacji będą oddalone o 0,5 km w dwóch różnych okresach. Z drugiej strony unikniemy dwu-trzy krotnego odnotowania tego samego samca/samicy.
2.
Ustalić na wybranej powierzchni potencjalną wielkość terytorium poprzez przerywaną stymulację co 100-200 m celem ustalenia na jakim odcinku sóweczka się przemieszczała. Oczywiście jeżeli mamy dziuple z lat poprzednich to na podstawie ich odległości modyfikować odległości punktów stymulacji.
3.
Ustalić, czy znaleziona dziupla jest dziuplą lęgową, czy dziuplą-spiżarnią.
4.
Ustalić, czy w miejscach stymulacji aktywność ptaków wróblowatych (na stymulację) jest to lęgowe terytorium, czy też jest to reakcja na zimowe terytorium sóweczki, wiosną nie zajmowane. Niestety tu są potrzebne dodatkowe kontrole.
5.
Prowadzić liczenia godzinę przed i 1,5 godziny po zachodzie słońca, a w przypadku aktywności sóweczki w dzień (zwłaszcza w godzinach południowych) prowadzić liczenia w tym okresie.
6.
Do stymulacji używać wpierw nagrania typowego głosu terytorialnego samca, następnie głosu zaniepokojenia (na który sóweczka dobrze reaguje) o długości ok. minuty. W przypadku braku reakcji sóweczki (ok. minuty) powtórzyć stymulację i nasłuch. Z naszych obserwacji wynika, że sóweczka reagowała w trakcie końca pierwszej stymulacji.
7.
Przy opracowaniu materiałów, jeżeli mamy dwa stanowiska sóweczki w niewielkiej odległości (w trakcie tego samego liczenia) nie traktujemy ich jako 2 terytoriów lecz przypiszmy im 1-2 stanowisk. Oczywiście jeżeli posiadamy rozróżnienie (co jest u nas rzadkością) traktujemy je jak 2 stanowiska. Podobnie jak wizualnie i głosowo ptaki się od siebie różnią. Tu pomoże dokumentacja fotograficzna i foniczna.
Błędy popełniane w trakcie opracowywania wyników
Zazwyczaj opracowujemy wyniki mając zbiorczą mapę z wszystkich liczeń, często różnych obserwatorów - oto błędy;
1.
Traktowanie zdublowanych miejsc odnotowanych ptaków jako osobne stanowiska, zwłaszcza jak są od siebie oddalone. Proponujemy na mapie z pierwszego liczenia nanieść potencjalne terytoria (okręgi o pow. ok. 80 ha) i na nich nanosić stanowiska z następnych liczeń, poza modyfikacją terytoriów unikniemy zdublowanych obserwacji jako nowych stanowisk, tym samym nie zawyżymy sztucznie wyników.
2.
O lęgowości świadczą młode (lub odnotowane jaja) nie dziuple, które w trakcie kontroli mogą być dziuplami-spiżarniami.
3.
Stymulacji dokonywać jedynie na punktach. Jedynie w przypadku badania wielkości areału sóweczki możemy tę wskazówkę zignorować.
4.
Aktywność ptaków wróblowatych na głos sóweczki jest jedynie wskazówką i nie może być oznaczone jako lęgowe stanowisko.
Prawa niezastrzeżone - cytujcie autorów i naszą stronę www.bialowieza.org 
Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody 1997-2025