Orlik krzykliwy, Aquila pomarina - sporna ochrona w Puszczy Białowieskiej

Publikacja; 10 stycznia 2025

Od roku 2006 prowadzone są badania na powierzchniach próbnych m.in. nad orlikiem krzykliwym (Domaszewicz 2024). Obszarem badań ogólnych nad orlikiem krzykliwym objęto 4200 ha. Natomiast obszarem szczegółowych badań (powierzchnie badawcze) objęto ok. 200 ha. Badania były prowadzone w latach 2006-2024. Ogólny czas wykonanych liczeń/obserwacji wynosił około 2200 godzin w trakcie 295 liczeń.

Badania szczegółowe wykonano na wyznaczonych powierzchniach i ich okolicach w zasięgu obserwatorów. Obejmowały one szereg liczeń w okresie wzmożonej aktywności orlików zwracając w szczególności uwagę na osobniki które wykazywały cechy ptaków polujących i tokujących. Znajdują się one w zbiorach Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku jako odrębne dokumentacje w postaci raportów oddziaływania na środowisko w obszarze Natura 2000.

W kwietniu 1987 r. Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju (The World Commission on Environment and Development) opublikowała słynny raport Nasza Wspólna Przyszłość, w którym zawarta została koncepcja zrównoważonego rozwoju. Raport ten zawierał ważne ostrzeżenie, że cywilizacja osiągnęła poziom dobrobytu możliwy do utrzymania pod warunkiem odpowiedniego gospodarowania. Model takiej gospodarki zakłada odpowiednio i świadomie kształtowane relacje pomiędzy wzrostem gospodarczym, dbałością o środowisko.

W naszym kraju zasada zrównoważonego rozwoju w myśl zasad raportu z 1987 r. zyskała rangę konstytucyjną – została zapisana w art. 5 Konstytucji RP, a definicja zrównoważonego rozwoju znalazła się w Prawie ochrony środowiska. Pod pojęciem zrównoważonego rozwoju należy rozumieć rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń (Falencka-Jabłońska M., Sobczyk W. 2017).

Aspekty prawne

Abstrachując już od ogólnych przepisów prawa chroniących orlika krzykliwego, skupimy się tu na przepisach prawa miejscowego kolidującymi tak z powyższą tezą, jak z ustawą zasadniczą określające prawo do własności, na obszarach NATURA 2000, obejmujące też obszary zabudowane. W przypadku Puszczy Białowieskiej jest to Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Białymstoku z dnia 6 listopada 2015 r. w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Puszcza Białowieska PLC200004, zwane dalej PZO. Powyższe zarządzenie ustanawia mapę lokalizacji działań ochronnych nr 26 i 27 dla orlika krzykliwego (załącznik nr 7 do zarządzenia). Obejmuje ona praktycznie wzystkie obszary, poza terenami zabudowanymi polan osadniczych Puszczy Białowieskiej. Na tych obszarach zabroniono jakiejkolwiek działalności gospodarczej mającej na celu np. rozbudowę infrastruktury rolniczej. Nie mamy tu na myśli infrastruktury przemysłowej, a budowę budynku mieszkalnego, stodoły czy garażu.

W trakcie konultacji społecznych, 150 rolników sprzeciwiło się aby na ich prywatnych gruntach ustanowiono "obszary ochronne dla orlika krzykliwego". Ich wnioski zostały odrzucone. Forma i zakres PZO jest bardziej restrykcyjna od wywłaszczenia. W przypadku wywłaszczenia rolnik otrzymuje od Skarbu Państwa ekompensatę, natomiast w przypadku PZO takiej rekompensaty już się nie przewiduje.

Zaskakująca jest też droga prawna. Właściciel danej działki (gruntu ornego, łąki) znajdującej się na obszarze "ochronnym orlika" składa do urzędu kartę informacyjną przedsięwzięcia (KIP) który jest załącznikiem do wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Wójt gminy kieruje wniosek do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ). Organ ten wydaje postanowienie stwierdzające konieczność przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko, ze względu na oddziaływanie na obszar Natura 2000 lub opinię o braku konieczności przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko. Po sporządzeniu i przekazaniu raportu oddziaływania na środowisko sporządzonego przez specjalistów RDOŚ wydaje postanowienie o uzgodnieniu lub odmowie uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia.

W przypadku odmowy uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia przez RDOŚ, wójt gminy nie może wydać pozytywnej decyzji uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia, natomiast przy decyzji RDOŚ pozytywnej wójt może wydać negatywną decyzję uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia. Ustawa nie pozwala zaskarżenia wydanego postanowienia przez RDOŚ inwestorowi w przypadku kiedy postanowienia mogą być zwyczajowo zaskarżane. Natomiast wydanie decyzji RDOŚ w powyższej sprawie jest już zaskarżalne.

Inwestor ma jedynie możliwość zaskarżenia negatywnej decyzji wójta do Samorządowego Kolegium Odwoławczego gdzie nadzór nad działalnością administracyjną sprawuje Prezes Rady Ministrów. Kolegia na podstawie wniosków zawartych w raporcie oddziaływania na środowisko zazwyczaj uchylają decyzję wójta i kierują sprawę do ponownego rozpatrzenia. Powtarza się całość drogi administracyjnej. Na koniec RDOŚ wydaje ponowną negatywną decyzję. Można oczywiście zaskarżyć decyzję SKO do administracyjnych sądów wojewódzkich. Natomiast sądy administracyjne rozpatrują sprawy w zakresie administracyjnym. Nie biorą pod uwagę dowodów i argumentów przyrodniczych zgromadzonych w raporcie oddziaływania na środowisko.

Aspekty przyrodnicze

Orlik krzykliwy nie należy do gatunków zagrożonych. Nie oznacza, że nie ma być chroniony. Wystarczy po prostu zmienić metody jego ochrony na podstawie jego etologii. Wyodrębnić można kilka obszarów na Podlasiu, na terenie których koncentruje się ponad 60 % populacji lęgowej: Puszcza Białowieska, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Augustowska i Kotlina Biebrzańska. Liczebność populacji podlaskiej oszacowano na 230–320 par, co stanowi ok. 11 % populacji krajowej. Średnie zagęszczenie wynosi ok. 1,6 pary/100 km². Z uwagi na bardzo nierównomierne rozmieszczenie jest silnie zróżnicowane przestrzennie. Najwyższe zagęszczenie odnotowano w powiatach hajnowskim (4,6 pary/100 km²), oraz białostockim i grajewskim (odpowiednio 2,6 oraz 2,8 par/100 km²). Lokalnie zagęszczenie może przekraczać 8 par/100 km², np. w Puszczy Białowieskiej, a nawet w zróżnicowanym krajobrazie rolniczym (Pugacewicz 2010).

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje orlika krzykliwego za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 2004 roku. Nie znajduje się on na "Czerwonej liście ptaków Polski" (Wilk T. i inni. 2020). Nie jest też gatunkiem bliskim zagrożenia (NT). Dla porównania można podać, że większy status ochrony (VU - narażony) mają; turkawka, ortolan, czy gawron. Oczywiście nie oznacza to, że lokalnie może być gatunkiem zagrożonym. W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd orlików krzykliwych obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 100 m, a okresowo (od 1.03 do 31.08) – w promieniu do 500 m od gniazda.

Z etologii orlika krzykliwego, jak i pozostałych gatunków ptaków drapieżnych (szponiastych) wynika, że orlik odławia swoje ofiary w zasięgu wzroku. Roślinność o wysokości 20-25 cm nie pozwala mu dostrzec potencjalnych ofiar więc obszary porośnięte roślinnością ponad tą wysokość nie mogą być żerowiskiem orlika krzykliwego. W przypadku polan osadniczych są to jedynie obszary po sianokosach, pozbawione roślinności. Są one atrakcyjne dla orlika jedynie krótko po sianokosach. Obserwowano stosunkowo często żerujące orliki, często z bocianami białymi, w pierwszym dniu po sianokosach. W późniejszym terminie były spotykane rzadziej. Po kilku dniach były spotykane już jako osobniki przelatujące. Tak więc nie zasadne jest obejmowanie całości łąk i gruntów ornych jako "obszary ochronne orlika". Wyznaczając te obszary określono je jako "potencjalne żerowiska orlika", czyli nad potrzeby ochrony orlika. W przypadku Polany Białowieskiej o pow. 1300 ha, "obszary ochronne orlika" zajmowały 902 ha.

Na przykładzie Polany Budnickiej ukazujemy, że stosunek powierzchni wykoszonych łąk do powierzchni obszaru "ochronnego orlika krzykliwego" to zaledwie 6,2%. Już z tego przykładu wynika, że bezzasadnym jest obejmowanie 74 ha użytków rolnych, jeżeli orlik może korzystać przez kilka dni z powierzchni niecałych 5 ha.
Podobna sytuacja jest na pozostałych polanach osadniczych. Związane jest to z podobną strukturą rolnictwa. W przypadku Białowieży wyliczono, że ceny łąk obejmujących strefy ochronne orlika spadły z ok. 120 zł do 10zł/m². Biorąc pod uwagę powierzchnię strefy ochronnej orlika na Polanie Białowieskiej wynoszącej 902 ha, właściciele działek są stratni około 992 mln zł. Z pomocą przyszedł Białowieski Park Narodowy podpisując 49 umów na dzierżawę 125 ha łąk. Po wykoszeniu łąki przez właściciela/dzierżawcę działki, może on otrzymać ok. 2000 zł/rok. Tym samym żerowiska orlika w Gminie Białowieża zostały powiększone o 125 ha. Jednak biorąc pod uwagę całkowitą powierzchnię polan osadniczych w Gminie Białowieża wynosząca ok. 18 km² to 1,25 km² jest niewielkim obszarem (Domaszewicz 2024a).

Z przeprowadzonych wieloletnich badań w Puszczy Białowieskiej wynika, że orlik krzykliwy w niewielkim stopniu wykorzystuje żerowiska na obszarach polan osadniczych. W przypadku polan Budnickiej i Pogorzelskiej, to zaledwie 8,2%. Przebywa on na skrajach lasu oraz w dolinie rz. Narewki, które tracą na znaczeniu, ponieważ dzisiaj podlegają naturalnej sukcesji roślinności. Do obszarów żerowiskowych należą głównie kośne łąki i częściowo pola uprawne wiosną oraz obszary ugorów porośniętych niską roślinnością zielną. Obszary zabudowane były w zasadzie unikane, bowiem większość obserwacji orlików dotyczyły tam „lotów patrolowych” na stosunkowo dużych wysokościach, chociaż wczesną wiosną żeruje na polach, stosunkowo blisko zabudowy, zwłaszcza jeżeli to obszary podmokłe. Z badań Mirskiego (2018), na podstawie danych telemetrycznych wynika, że orliki ponad połowę czasu (52%) spędzały w lasach, w tym najchętniej w lasach liściastych. Na terenach otwartych spędzały najwięcej czasu w krajobrazie rolniczym, na polach uprawnych, użytkach zielonych i złożonych systemach upraw. Pozostałą część czasu spędzały przede wszystkim na polach uprawnych (27%). Użytki zielone z terenami naturalnymi stanowią zaledwie 17%.

Z opracowania Mirskiego (2018) wynika, że wielkość areałów osobniczych wyniosła średnio 54 km² i wyraźnie różniły się między populacjami. W Puszczy Białowieskiej (średnio 71,3 km²) a Puszczy Knyszyńskiej (średnio aż 113,3 km²). Wielkość rewirów u ptaków śledzonych przez dwa lata nie różniła się znacząco. Hajnowska samica orlika, z pod Hajnówki, z roku 2017 (mapa niżej) mimo krótkiego okresu badań odnotowała 6285 punktów GPS ustalając wielkość swego terytorium na pow. 92,43 km².

Same obserwacje latających orlików nie wskazują, że w oszarze ich przelotów można wyznaczyć żerowiska. Nie można przecież powiedzieć, że obszar łowiecki orlika z okolic Hajnówki wynoszący prawie 100 km² jest żerowiskiem badanej samicy. Poniższa mapa z Polany Pogorzelskiej wskazuje stwierdzenia orlików na przestrzeni dwóch lat. Są to tereny wznoszenia orlików w kominach termicznych oraz ich przelotów. Natomiast ich obszary łowieckie ukazano na powyższej mapie "Obszary łowieckie orlika ...".

Materiały zawarte na powyższej mapie nie mogą przedstawiać nawet potencjalnych miejsc żerowiskowych, bowiem takie miejsca mogą być wyznaczone jedynie w przypadku żerujących ptaków. Szczegółowe metody wyznaczania żerowisk orlika obejmują określenia dwóch typów żerowiska;
1. potencjalnych żerowisk - kiedy ptaki penetrują teren ze spuszczoną głową, tak jak na poniższym zdjęciu
2. właściwych żerowisk - kiedy ptaki zlatują na łąkę lub pole, kiedy ptaki poruszają się "pieszo" po żerowisku.

Ukazano też potencjalne żerowisko orlika. Na drugim planie zamieszczonego zdjęcia widoczna jest granica nieskoszonej łąki. Tam roślinność dochdzi do 1 m, więc nie może być żerowiskiem orlika - nawet tym potencjalnym. Orlik nie widzi swojej zdobyczy w roślinności przekraczającej 0,2 m.

Do ważniejszych przesłanek metodycznych są liczenia orlika. Chylarecki P. i in. (2015) W poradniku metodycznym (91 autorów!) stwierdził, że na odnotowanie orlika na powierzchni badawczej wystarczy jedna dwugodzinna obserwacja. Natomiast do wyznaczenia całkowitej liczebności orlika wystarczą 2 kontrole po 2 godziny.

Z przebadanych 17 powierzchni na orlika w latach 2006-2020 średni czas łącznej kontroli na 1 powierzchnię wynosił 100 godz. Aby uwiarygodnić liczenia orlika wykonano dokumentację filmową, która obejmowała 11 godzin na powierzchnię, czyli trzykrotnie więcej niż wymagany czas określony w poradniku metodycznym Chylareckiego i in.

Do wydania oceny oddziaływania na środowisko na obszarach NATURA 2000 niezbędny jest raport oddziaływania na środowisko. Jest on podstawą do wydania decyzji przez RDOŚ i dalej przez gminy zezwolenia na planowaną inwestycję. Niestety w przypadku RDOŚ w Białymstoku mimo wiarygodnej dokumentacji sporządzonej przez specjalistów, decyzje były negatywne. A podstawą odmowy było Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Białymstoku z dnia 6 listopada 2015 r. w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Puszcza Białowieska PLC200004. Tu nasuwa się pytanie, dlaczego RDOŚ zleca wykonanie raportu oddziaływania na środowisko jeżeli z góry wiadomo, że nie uzgodni warunków środowiskowych, czyli wyda negatywną decyzję?

Z drugiej strony RDOŚ wydaje pozytywne decyzje w obszarach ochrony orlika krzykliwego. Przykłdem niech będą inwestycje przemysłowe na obszarze NATURA 2000, czyli w strefach ochrony orlika, gdzie RDOŚ wydał pozytywne decyzje;
1. Opinia z dnia 17.03.2020 (WOOŚ.4220.75.2020.AS) zezwalająca na budowę farmy fotowoltaicznej PV Białowieża w dolinie rz. Kliniczanki bez potrzeby sporządzenia raportu. Inwestycja zablokowana przez Urząd Gminy w Białowieży.
2. Postanowienie z dnia 29.10.2020 r. (WOOŚ.4221.23.2020.JK) zezwalające na budowę farmy fotowoltaicznej PV Gmina na granicy Białowieskiego Parku Narodowego.
Pomijamy tu małe inwestycje dot. budynków mieszkalnych.

Rewizja PZO w stosunku do działań ochronnych nr 26 i 27 dla orlika krzykliwego

Nie ulega wątpliwości, że wyznaczenie obszarów ochronnych dla orlika w Puszczy Białowieskiej nie jest związane z etologią gatunku oraz zasadami współżycia społecznego. Jest też sprzeczna z raportem Światowej Komisja ds. Środowiska i Rozwoju (The World Commission on Environment and Development) dot. zrównoważonego rozwoju oraz Konstytucją RP.

Obszary ochronne orlika krzykliwego zostały wyznaczone tendencyjnie "pod linijkę" obejmujące prywatne grunty bez żadnych rekompensat finansowych dla ich właścicieli. We wielu przypadkach zostały podzielone działki, w tym budowlane. Dochodziło do absurdów, gdzie właściciel nie mógł wybudować garażu na swojej działce budowlanej oddalonej od swego domu mieszkalnego o niecałe 20 m. Właściciele łąk na granicy swoich działek nie mogli wybudować stodoły na siano.

Jeżeli orliki wykorzystują do polowań niecałe 10% powierzchni polan osadniczych, powinno się ustalić nowy przebieg granic obszarów ochronnych stosując zasadę zrównoważonego rozwoju, wyznaczając;

1. strefę wolną od obszarów ochronnych przylegającą do zabudowy oraz niektórych dróg - ok. 150 m od granicy obszarów ochronnych,
2. strefę warunkową stanowiącą bufor do strefy wolnej, gdzie o inwestycjach będzie decydować gmina - dalsze 150 m,
3. Strefę ochronną, czyli pozostawienie tych obszarów (poza strefą 200 m) w dotychczasowym statusie prawnym.

Ochrona orlika krzykliwego

1. Coroczne wykaszanie łąk, odkrzaczanie.
2. Tworzenie oczek wodnych, stawów.
3. Ustawianie czatowisk.
4. Hodowla młodych ptaków.

Zwiększanie żerowisk orlika może nastąpić jedynie poprzez umożliwienie ptakom dostęp do pokarmu, czyli poprzez wykaszanie, odkrzaczanie oraz stawianie czatowisk, zwłaszcza w obszarach podmokłych. Przyszłościową metodą jest hodowla z pozyskanych jaj orlika lub nielotnych młodych. Praktycznie we wszystkich lęgach są składane dwa jaja. Drugi młody zazwyczaj nie przeżywa, bowiem zostaje zjedzony przez starsze pisklę (kaizm).